طراحی لیآوت با نگاه استراتژیک و آسیب‌شناسی آن در ایران
مقدمه ای بر طراحی لیآوت با نگاه استراتژیک و آسیب‌شناسی طراحی آن در ایران مقدمه بر طراحی لیآوت طراحی لیآوت، شامل برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی چگونگی قرار گرفتن تجهیزات تولید، تجهیزات انتقال مواد، تجهیزات جنبی و…
مقدمه ای بر طراحی لیآوت با نگاه استراتژیک و آسیب‌شناسی طراحی آن در ایران
مقدمه بر طراحی لیآوت
طراحی لیآوت، شامل برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی چگونگی قرار گرفتن تجهیزات تولید، تجهیزات انتقال مواد، تجهیزات جنبی و کمک تولیدی، فضاها، زمین و ساختمان‌ها است، با این هدف که عملیات مورد نظر، به صورت اقتصادی و با کارایی بالا انجام پذیرد. مراحل طراحی لیآوت عبارت‌اند از: جمع‌آوری اطلاعات اولیه، تحلیل اطلاعات اولیه، طراحی فرایند تولید، طراحی الگوی جریان مواد، بررسی طرح کلی انتقال مواد، محاسبه تجهیزات مورد نیاز، طرح ایستگاههای کار، انتخاب تجهیزات انتقال مواد، هماهنگی فعالیت‌ها، بررسی رابطه فعالیت‌ها، تعیین انبارهای مورد نیاز، طراحی فعالیت‌های خدماتی و کمک تولیدی، تعیین فضای مورد نیاز، تخصیص فضای کارخانه به فعالیت‌ها، بررسی نوع ساختمان، تهیه طرح اصلی کارخانه، ارزیابی و کنترل و تصحیح طرح، تصویب، پیاده کردن طرح و پیگیری در دوره بهره‌برداری.
زیربنایی‌ترین اطلاعات طراحی لی آوت از مدیریت سازمان گرفته می‌شود. این اطلاعات، خط مشی و سیاست مدیریت را در زمینه‌های ذیل منعکس می‌کند: پیشبینی فروش، تحقیقات بازار، مهندسی محصول، استخدام، روند توسعه شرکت، سرمایه‌گذاری، موجودی‌ها، جایگزینی دستگاه‌ها، نگهداری و تعمیرات، خدمات بعد از فروش، رقابت، تکنولوژی، توزیع، اضافه‌کاری، ساخت یا خرید، سازمان و تشکیلات، بازده سرمایه و سود خالص، خدمات رفاهی، تغییر محصول یا فرایند تولید، بهره‌وری نیروی انسانی، محدودیت‌های زمانی، توزیع سنی و جنسی نیروی کار، منابع مالی موجود و سیاست‌های ضمانت محصول.
طراحی لیآوت تنها محدود به زمان تأسیس یک شرکت نیست؛ بلکه در مقاطع زمانی دیگری نیز باید بررسی گردد: تغییر طرح محصول، بزرگ یا کوچک کردن بخش‌ها، اضافه کردن محصول جدید، تغییر محل یک واحد، اضافه شدن واحد جدید، جایگزینی دستگاه‌های قدیمی، تغییر روش تولید، کاهش هزینه‌ها، طراحی کارخانه جدید.
بنابراین همانگونه که از ادبیات موضوع بر‌می‌آید، طراحی لیآوت موضوعی استراتژیک و به پیروی از آن، تلفیقی است؛ به این معنا که اگرچه خروجی پایانی لیآوت نمایشگر نحوه چیدمان تجهیزات و ماشین‌آلات و گردش مواد است، ولی در واقع قبل از حصول به چنین نتیجه‌ای باید تحلیلی مفصل و جامع از وضعیت محیط پیرامونی و داخلی سازمان انجام داد.
البته با تمامی این توضیحات، نوع نگاه رایج به موضوع لیآوت در ایران تنها محدود به حیطه مهندسی صنایع است. نگاه مهندسی صنایع در ایران، برگرفته از وضعیت حال و گذشته سازمان است؛ در حالیکه موضوع لیآوت به شدت معطوف به آینده است. همچنین نگاه علمی و آکادمیک به طراحی لیآوت، زوایای مختلف آن را در بر می‌گیرد؛ در حالیکه در نگاه رایج موجود، تنها قسمت پایانی آن در نظر گرفته می‌شود. در واقع طراحی لیآوت به هیچ عنوان محدود به حیطه مهندسی صنایع نیست و ابعادی بسیار وسیع‌تر از آن دارد. تحلیل‌های مهندسی صنایع، تنها جزءِ کوچک و بخش پایانیِ مسیر پر پیچ و خم طراحی لیآوت در سازمان است. اساس این موضوعِ کاملاً استراتژیک، در حیطه‌ی مدیریت سازمان طرح‌ریزی شده و به همکاری کمیته‌های تخصصی فراوانی در مسیر شکل‌گیری نیازمند است؛ بنابراین تنها در مرحله اجرا و پیاده‌سازی، به تحلیل‌هایی از نوع تحلیل‌های مهندسی صنایع نیاز دارد. کاری که مهندسان صنایع در عمل باید انجام دهند آن است که با صرف انرژی و دقت لازم، ابتدا فضای کلان را به وسیله مشارکت با کمیته‌های تخصصی و فنی در سازمان بررسی کرده، سپس وارد حیطه جزئیات گردند؛ زیرا مسیر عکس آن، به طور یقین، آنها را با مشکل مواجه خواهد کرد.
یک دلیل دیگر در لزوم بررسی همه جانبه موضوع لیآوت، حساسیت بسیار زیاد آن به دلیل ایستا بودن نتیجه‌ی آن است؛ به این معنی که پس از استقرار تجهیزات، جابجایی و تغییرات آنها هزینه زیادی را به سازمان تحمیل خواهد کرد. به عبارت دیگر، در صورت تغییر یکی از عوامل درگیر در طراحی لیآوت، ممکن است کل طرح‌ریزی انجام شده، دچار چالش گردد. بنابراین طرح‌ریزی باید به گونه‌ای انجام شود که با بررسی کلیه مولفه‌های پیچیده مورد نیاز (که در ادامه به آن اشاره می‌گردد)، اولاً، کلیه موارد به درستی در نظر گرفته شوند؛ ثانیاً، وضعیت نهایی به شکل قابل انعطافی طرح‌ریزی شود تا قدرت مقابله با تغییرات احتمالی افزایش یابد.
بنابراین هدف این مقاله، آسیب‌شناسی نگاه رایج موجود، بررسی موضوع لیآوت و بیان دیدگاه گروه مشاوران “مدیران ۲۱” است.
آسیب‌شناسی طراحی لیآوت
همانگونه که در مقدمه مقاله ذکر گردید، موضوع طراحی لیآوت از منظر درست و علمی آن، موضوعی کاملاً، استراتژیک است؛ پس اولاً، همه جانبه (یعنی همراه با درک درست از کلیه فرصت‌ها و تهدیدات و نقاط ضعف و قوت درونی و بیرونی سازمان برای طراحی درست آن) است و ثانیاً، امری معطوف به آینده است، نه اینکه صرفاً استفاده از اطلاعات حال و گذشته سازمان باشد. نتیجه‌ی حاصل از این موضوع، آن است که برای طراحی یک لیآوت درست و علمی، باید یک گروه متغیرهای اساسی مورد نیاز – که نشان دهنده وضعیت درونی و بیرونی سازمان هستند – با نگاه رو به آینده بررسی و تحلیل شوند. این متغیرهای زیربنایی در موضوع طراحی لیآوت به شرح ذیل هستند:
- شرایط فعلی و روند حرکت صنعت مربوطه در دنیا
- چرخه عمر و توسعه محصول
- نیاز پنهان بازار
- منابع سازمان
- تکنولوژی
- بهینهکاوی
- انعطاف‌پذیری
از آن جا که دنیای امروز با سرعت زیاد در حال رشد و تغییر است، کلیه متغیرهای قابل بررسی آن نیز به همان سرعت در حال تغییر هستند. مشکل اساسی طراحی لیآوت در دیدگاه صرف مهندسی در ایران، آن است که تقریباً کلیه متغیرهای فوق، ثابت فرض شده، مسأله طراحی لیآوت، در حد بررسی و چیدمان ماشین‌آلات و تجهیزات و جریان مواد، ساده‌سازی می‌شود. این نوع نگاه، به دلیل جامع نبودن، سازمان را متحمل هزینه‌ی تغییر و تحولات زیانباری خواهد کرد که در بسیاری از موارد، قابل جبران نیست.
در نگاه صرفاً مهندسی به موضوع لیآوت، بیانیه مأموریت و فلسفه وجودی سازمان و روند پیشرفت یا افول شرکت و صنعتی که در آن فعالیت می‌کند، بررسی نمی‌شود. در بسیاری از موارد، صنعت موضوع فعالیت شرکت‌ها، خود رو به افول است و عدم توجه به این موضوع برای آنها، مشکل‌آفرین می‌شود. گاهی نیز پایبندی نادرست به بیانیه مأموریت قبلی، شرکت‌ها را در توسعه محصولات و طراحی لیآوت با شکست روبرو می‌کند. به عنوان مثال، شرکت تولید‌کننده‌ی اجزای یک محصول که با کاهش پی در پی فروش خود به شرکت‌های تولیدکننده محصول نهایی مواجه است، باید به این موضوع توجه کند که شاید دوران این کسب و کار به پایان خود نزدیک شده است؛ لذا باید برای نجات از شکست، بیانیه مأموریت و فلسفه وجودی خود را اصلاح کند. شاید یکی از راهکارها، تولید محصول نهایی توسط همان شرکت تولید کننده‌ی اجزا باشد. حال اگر شرکتی بدون تشخیص این نیاز و با توجه به وضعیتی مشابه آن‌چه گفته شد، شروع به گسترش لیآوت کارخانه با رویکرد قطعه‌سازی کند، به طور یقین متحمل هزینه‌های بسیار سنگین خواهد بود؛ چون با گذشت زمان و افت شدید فروش، تازه درمی‌یابد که اصولاً تولید این قطعات برای شرکت، غلط بوده است و باید به مونتاژ و تولید محصول نهایی روی آورد. در این شرایط، با توجه به نیاز شرکت به تکنولوژی، ماشین‌آلات و منابع متفاوت برای مونتاژ محصول نهایی، کنار گذاشتن لیآوت قبلی (که چارهای هم جز آن نیست) و اقدام به طرح‌ریزی لیآوت جدید، آنچنان هزینه‌ای برای شرکت خواهد داشت که ممکن است آن را تا مرز ورشکستگی هم پیش برد.
در نوع نگاه رایج مهندسی به موضوع لیآوت، عدم توجه به چرخه عمر و توسعه محصولات و تناسب آن با نیاز بازار نیز، شکست‌های بسیاری برای سازمان‌ها در پی داشته است. بسیاری از سازمان‌ها بدون آگاهی از وضعیت بازار و توان فنی واقعی خود، به طراحی و توسعه محصولات جدید اقدام و در این مسیر، تکنولوژی و ماشین‌آلات مورد نیاز را خریداری و در سازمان خود مستقر می‌کنند؛ اما در بسیاری از موارد، به علت عدم برآورد صحیح توانایی فنی خود در استفاده از تکنولوژی مربوطه یا به دلیل عدم بررسی جامعِ بازارِ مصرف – که محصول تولید شده را با اقبالی نامناسب در فروش مواجه می‌کند –، دچار مشکل می‌شوند. هر یک از این دو حالت، نمایانگر آن است که شرکت، لی‌آوتی را هزینه و پیاده‌سازی کرده که توانایی بهره‌برداری از آن را ندارد و نتیجه‌ی نهایی آن، چیزی جز ضرر و زیان فراوان – و بعضاً جبران‌ناپذیر – برای شرکت نیست. سازمان‌ها در فرایند توسعه محصول خود به موضوع بهینهکاوی نیز بی‌توجه هستند؛ پس به سراغ محصولات، تکنولوژی، ماشین‌آلات و فرایندهایی می‌روند که در دنیای امروز، در بسیاری موارد از آنها استفاده نمی‌شود. بی‌توجهی به حرکت رقبا و دنیای خارج نسبت به موضوع توسعه محصول و بازار، زمانی شرکت‌ها را به ضرورت تغییر در منابع و لیآوت شرکت رهنمون می‌شود که بسیار دیر است.
موضوع دیگری که مهندسان صنایع در طراحی لیآوت اطلاع کافی از آن ندارند، منابع شش‌گانه سازمان (نیروی انسانی، ماشین‌آلات، مواد، روش‌های انجام کار، سرمایه و تفکر) است. سازمان‌ها به دلیل نبود برآورد صحیح و به کار نگرفتن قابلیت‌های خویش در هر یک از این منابع، به ورطه سقوط کشیده خواهند شد. نتیجه‌ی برآورد غیرواقعی قدرت منابع سازمان (بیشتر یا کمتر از حد واقعی آن) توسط مهندسین صنایع، طراحی لیآوت بسیار سطح پایین؛ یا دور از واقعیتی است که پیاده سازی آن، مشکلات بسیار برای سازمان به بار خواهد آورد.
“انعطاف‌پذیری” موضوع دیگری است که در نگاه رایج مهندسی به طراحی لیآوت، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. اقدام به طراحی کل لیآوت در یک مرحله و نیز در نظر نگرفتن امکان تغییر و تحولات آتی، باعث می‌شود حتی یک اشتباه کوچک در برآوردها، محاسبات، نوع و تعداد ماشین‌آلات و تجهیزات، هزینه‌هایی گزاف برای ایجاد تغییر به سازمان تحمیل کند یا اصولاً انجام آن ناممکن گردد.
از آسیب‌شناسی موضوع، می‌توان نتیجه گرفت که به دلیل وجود عوامل دینامیکی فراوان در مسیر طرح‌ریزی لیآوت، ابزارهای ریاضی و مهندسی برای تحلیل آن کافی نیست و باید از تلفیق این ابزارها با دیدگاه مدیریتی، برای پاسخگویی به این مسأله بهره جست. در دوره‌های گذشته، به دلیل ثبات زیاد و تغییرات بسیار کم فاکتورهای رقابت، محصول، بازار و غیر آن، ثابت فرض کردن این عوامل مشکلی به وجود نمی‌آورد؛ بنابراین تنها به بررسی قسمت ریاضی و پایانی طراحی لیآوت که همان استقرار درست تجهیزات و طراحی گردش مواد است، می‌پرداختند. اما امروزه با سرعتِ تغییراتی که در بازار ملاحظه می‌شود، باید به موضوع لیآوت، به عنوان موضوعی استراتژیک – که برنامه‌ای واحد، همه جانبه و تلفیقی است –، با در نظر گرفتن تمامی عوامل مؤثر در آن پرداخته شود. با توجه به استراتژیک بودن موضوع لیآوت، عمده طرح‌ریزی آن نیازمند دخالت و تصمیم‌گیری مدیران ارشد سازمان است و باید پس از مشخص شدن تمامیِ حیطه‌هایِ استراتژیکِ تأثیرگذار بر موضوع لیآوت(استراتژی توسعه محصول، استراتژی توسعه بازار، منابع، تکنولوژی، وضعیت صنعت و محصول و…)، به تحلیل جریان مواد و نحوه استقرار و گردش کار ماشین‌آلات و تجهیزات پرداخت. به بیان دیگر، در گذشته با توجه به ثبات بالای موجود در بازارها، این نوع نگاه رایج، پاسخگوی مسائل بوده؛ اما سرعت تغییرات در دنیای امروز، به حدی بالاست که گویی توابع متغیرهای مورد بررسی (مانند تکنولوژی) پیوسته نیستند و در فواصل زمانی، دچار گسست می‌شوند. در این فضا به دلیل تغییر مرتب داده‌ها، با آن نوع تفکر مهندسی نمی‌توان به طراحی لیآوت پرداخت. پیشنهاد می‌شود مهندسین صنایع، برای طراحی لیآوت، با درک صحیح موضوع و کسب اطلاعات مورد نیاز از میان انبوه داده‌ها، رفتار اطلاعات را شناسایی و تابعی استخراج کنند.
