گردآوری و تدوین: وحید مهدوی موجز
مشاور روانشناس صنعتی سازمانی و مشاور منابع انسانی

استرس و اضطراب همیشه به عنوان خصلت‌هایی منفی شناخته می‌شوند که باعث ایجاد مشکلات روحی،جسمی، و رفتاری در انسان میشود. اگر بخواهیم خیلی ساده و مختصر استرس شغلی را تعریف نماییم، وقتی کاری خارج از سطح توانمندی‌های شما باشد یا خودتان تصور کنید که چنین است، استرس اتفاق می¬افتد. در حقیقت اختلاف میان سطح وظایف و توانمندی که به دلایل مختلفی می¬تواند باشد عامل ایجاد استرس خواهند بود، اما استرس از منظر روانشناسی عمومی هم تعریف مختص به خودش را دارد، فرسودگی بدنی یا عاطفی که بر اثر مسائل و مشکلات واقعی یا ذهنی پدید می¬آید یا از یک منظر دیگر مجموعه واکنش¬های عمومی انسان نسبت به عوامل ناسازگار و پیش¬بینی نشده داخلی و خارجی تعریف شده است.
اما تعریف جامع و کامل استرس شغلی را موسسه ملی امنیت و سلامت شغلی آمریکا اینگونه توصیف می¬کند: استرس شغلی، پاسخ فیزیکی و احساسی مضری است که وقتی شرایط کار با توانایی‌ها، منابع و انتظارات کارمند مطابقت نداشته باشد، ایجاد خواهد شد.
استرس جزو احساساتی است که نشانه‌های بسیاری دارد؛ تا حدی که اطرافیان یک فرد مضطرب هم با دیدن رفتارهای ناخودآگاه او متوجه نگرانی‌اش می‌شوند. استرس به مرور زمان آسیب‌های جدی‌تری ایجاد می‌کند و زندگی عادی فرد را مختل خواهد کرد، بر اساس پژوهش¬های متعددی که صورت گرفته است غالب کارکنان در محل کارشان درگیر استرس شغلی هستند و بطور خودآگاه و حتی ناخودآگاه در طول روز چندین مرحله استرس را تجربه می نمایند. بدیهی است بر أساس نظریه ها و دیدگاه¬های مختلف عوامل متعددی در ایجاد استرس شغلی موثر هستند و ما در این مقاله سعی خواهیم کرد با دلایل خیلی ملموس ایجاد کننده استرس آشنا شویم.
عوامل مهمی در ایجاد استرس شغلی نقش دارند ولی سه عامل ذیل تقریبا یک تقسیم¬بندی کاملی است که ذیلاً با اشاره به آنها به تفکیک هر کدام را شرح می¬دهیم.
１- عوامل فردی ایجاد استرس
２- عوامل سازمانی ایجاد استرس
３- عوامل محیطی ایجاد استرس

１- عوامل فردی ایجاد استرس
۱-۱- مشکلات خانوادگی: قطعا در عوامل فردی موضوعات و مسائل خانوادگی مانند ازدواج ناموفق، اختلافات خانوادگی و تنش¬های خویشاوندی می¬تواند جزو عوامل موثر در ایجاد استرس در افراد باشد که ناخودآگاه به محیط¬های شغلی هم سرایت کند.
۱-۲- مشکلات مالی: مشکلات مالی و دغدغه¬های معیشتی نیز از آندسته از عوامل مهم و تاثرگذار در ایجاد استرس می¬باشد که بطور خیلی مستقیم می¬تواند در رفتار افراد نمود پیدا کرده و عامل مهمی بر ایجاد استرس شود.
۱-۳- تیپ شخصیتی و ذاتی فرد : متغیرهای رفتاری، تیپ شخصیتی و الگوهای بنیادی فرد مانند طرحواره¬ها و …. نیز می¬تواند بطور بالقوه جزو عوامل ایجاد استرس در افراد باشد، نوع نگاه و ادراک و مدل¬های رفتاری عمدتاً ریشه در تیپ شخصیتی افراد دارد که موجد استرس¬های اولیه در افراد می¬شوند.

２- عوامل سازمانی استرس
2-1- ابهام در وظیفه و نقش: این¬ها عواملی هستند که به نقش یک فرد در کار مرتبط هستند، موضوعاتی مانند طراحی شغل یا شرایط کاری یک فرد یا یک درخواست کاری پر استرس و مبهم یا کار کار کردن در تیمی که خیلی اعضا آن با هم همخوان نمی¬باشند.
2-2- تعارضات بین فردی: این¬ها عوامل استرس¬زایی هستند که عموما توسط همکاران ایجاد می شوند. شاید یک کارمند در حال تجربه درگیری مداوم با یک همکار باشد که انتظار می¬رود با او همکاری نزدیک داشته باشد. یا شاید کارمندان کمبود حمایت اجتماعی را در نقش خود تجربه می کنند و خیلی از موارد دیگر که حل نشدن آنها منجر به ایجاد تعارضات سازمانی، در نهایت ایجاد استرس در افراد می¬شود.
۲-۳- ساختار سازمانی: به سطح تمایز در یک سازمان، میزان قوانین و مقررات و محل تصمیم گیری اشاره دارد. اگر کارمندان نتوانند در تصمیماتی که بر آن ها تأثیر می¬گذارد شرکت کنند، ممکن است دچار استرس شوند، همچنین فرآیند گردش کار و سیستم ارتباطی ایجاد شده در ساختار هم جزو عوامل موثر درایجاد استرس شغلی است.
۲-۴- رهبری: که به سبک راهبری سازمان، به ویژه سبک¬های مدیریتی مدیران ارشد اشاره دارد. رهبران می¬توانند محیطی پر از تنش، ترس و اضطراب ایجاد کنند و فشار و کنترل غیر واقعی را اعمال کنند. اگر کارمندان می¬ترسند که به دلیل رعایت نکردن استانداردهای رهبری اخراج شوند، قطعاً می¬تواند منبع مؤثری بر استرس¬های شغلی باشد.
۲-۵- شرایط فیزیکی سازمانی: شرایط ارگونومیک، محیط فیزیکی و فضای بی¬کیفیت و غیر استاندارد همکاری، میزان نور، آلاینده¬های صوتی و صنعتی، و همچنان مخاطرات شغلی نیز جزو عواملی است که در میزان سطح استرش کارکنان می¬تواند مؤثر باشد.
2-6- فرایندهای سازمانی: قطعا در چرخه انجام امور و تکالیف در سازمان فرآیندهای اجرای عملیات و وظایف و همچنین گردش سیستمی کارها می¬تواند باعث ایجاد تنش بین همکاران و در نهایت منتج به استرس شود، هرچه فرآیندهای سازمانی غیر اصولی و غیر استاندارد طراحی شود به همان اندازه ممکن است سطح تعارضات و تنش¬ها در سازمان بین افراد و واحد های کاری افزایش یابد.

３- عوامل محیطی استرس:
۳-۱- شرایط اقتصادی: اقتصاد ممکن است در رکود یا تورم باشد و باعث ایجاد عدم اطمینان برای آینده شغلی و معیشتی مردم شود.
۳-۲- شرایط سیاسی: بی ثباتی سیاسی و ناآرامی¬ها و همچنین تنش¬های سیاسی یا تغییرات سیاسی، می¬توانند منجر به ایجاد استرس شوند.
۳-۳- شرایط تکنولوژیک و توسعه¬های فن آورانه: پیشرفت‌های جدید دائماً مهارت‌های کارکنان را منسوخ می‌کند و نیروهای انسانی در محیط¬های کاری همیشه این ترس را دارند که از جانب تکنولوژی در معرض تهدید هستند و شرایط ماشینی همیشه یک جایگزین بالقوه برای نیروی انسانی است.
بطور کلی استرس یک مکانیزم کاملا دفاعی و طبیعی در بدن انسان است و بر اساس قرار گرفتن در شرایط استرس¬زا بطور کاملا ناخودآگاه و غیر ارادی در انسان شکل می¬گیرد و از خودش علائمی نشان می¬دهد که میتوان در سه مرحله تقسیم بندی نمود:
1. علائم فیزیولوژیکی: مثل سردرد، فشار خون و بیماری قلبی، مشکلات تنفسی و گوارشی و ..
2. علائم روانی: اضطراب، افسردگی و رضایت شغلی کمتر، کاهش سطح انگیزش و هیجان مثبت، تغییر خلق و …
3. علائم رفتاری: کاهش تمرکز جسمی و حرکتی، ازدست دادن بهره¬وری و کارایی، غیبت و جابجایی¬های مکرر شغلی
دیدگاه¬ها در مورد استرس
در زمینه عوامل موثر بر استرس همانگونه که در بالا هم به تفکیک اشاره شد، استرس از سه منظر تفاوت¬های فردی، سازمانی و محیطی و عوامل تاثیرگذار بروی هم، محل بحث و مناقشه روانشناسان و پزشکان است. محققان پزشکی که به نتایج فیزیولوژیکی استرس علاقه¬مند هستند، فرد را به¬عنوان واحد تحلیل مورد بررسی قرار می¬دهند و روی خصوصیات شخصی مانند وراثت، سن و ویژگی های شخصیتی متمرکز می¬شوند. در مقابل، محققان صنعتی و سازمانی که با دید سازمانی به طور معمول تفاوت¬های فردی را نادیده می¬گیرند و بر منابع استرس مبتنی بر سازمان مانند محتوای شغلی و کیفیت نظارت تمرکز می¬کنند. در حالی که رویکرد یکپارچه¬ای هم وجود دارد که بر تفاوت های فردی و هم بر عوامل محیطی متمرکز است، ولی در بهترین حالت، شواهد موجود نشان می¬دهد که اختلافات فردی تأثیر تعدیل کننده¬ای در واکنش به موقعیت¬های بالقوه استرس زا دارد.
ما چون در این مقاله سعی داریم عوامل سازمانی ایجاد استرس شغلی را بررسی نماییم بهتر است به نتایج پژوهش¬هایی که از محیط¬های کسب و کار انجام شده، اشاره مختصری داشته باشیم در این پژوهش¬ها عواملی که بیشترین تاثیر را در ایجاد استرس شغلی در محیط¬های کاری داشته¬اند شناسایی شده است:
* ساعات طولانی و نامنظم کار
* کارهایی با ماهیت شیفتی، یعنی کار کردن در ساعاتی که به غیر از ساعات معمول روز مانند عصر و شب باشد
* کارهایی که تنظیم سرعت انجام آن در اختیار کارکنان نباشد و از طرف محل کار تحمیل و یا اجبار شود
* فقدان ارتباط بهینه و مناسب بین کارمند و همکارانش و یا بین کارمندان و سرپرستان و روسای بالا دستی آنها
* عدم امنیت شغلی و تهدید به از دست دادن کار
* مشکلات معیشتی کارکنان که قسمتی از آن ریشه در نظام جبران خدمات کارکنان دارد.

استرس و بیماری
علاوه بر اثرات استرس بر بهداشت روانی نظیر اضطراب، تنش، عصبانیت، افسردگی، افزایش روحیه تهاجمی، تحریک¬پذیری و غیره و همچنین اختلالات رفتاری مانند اعتیاد به الکل، مطالعات همه گیری شناسی، ارتباطی قوی بین عوامل استرس¬زا و بیماری¬های جسمانی را نشان داده است.
بیماری های قلبی عروقی
بسیاری از پزشکان معتقدند که استرس بویژه استرس شغلی، یکی از مهممترین علل بیماری عروق کرونر و انفارکتوس میوکارد می¬باشد. افزایش فشار خون و افزایش مقدار کلسترول خون نیز در مشاغل پر استرس، بیشتر گزارش شده¬اند.
بیماریهای گوارشی
این بیماری¬ها بخصوص زخم معده، از نظر زمانی با استرس و تغییرات هیجانی مرتبط بوده است. سایر مشکلات گوارشی ناشی از استرس عبارتند از کولیت اولسراتیو، سندرم روده تحریک پذیرف یبوست، اختلال اشتها و غیره.
اقدامات موثر به منظور پیشگیری و یا کاهش استرسهای شغلی در محیط کار
بدیهی است استرس با توجه به ماهیت و منشا آن هیچوقت از بین نرفته و صفر نمی¬شود ولی می توان با شناسایی منابع ایجاد استرس و کنترل و یا حذف و یا مدیریت آنها نسبت به کاهش شرایط استرس¬زا در محیط های کسب و کار اقدام نمود، همچنان در بین صاحب نظران موضوعات پیرامون مدیریت و کنترل استرس بسیار زیاد است ولی در حوزه سازمانی شاید بتوان به ذکر موارد ذیل بسنده نمود :
1- بهینه سازی محیط کار
2- اطمینان از تناسب کار با توانایی¬های فرد
3- ایجاد فرصت¬های شغلی برابر برای همه کارکنان
4- تعریف واضح و شفاف از نقش و مسئولیت و شغل هر یک از کارکنان
5- فرصت دادن به کارکنان برای مشارکت در تصمیم¬گیری¬ها و فعالیت¬هایی که بر شغل وی تاثیر دارد
6- بهبود ارتباطات در شرکت و تسهیل مسیر گردش کار
7- ایجاد فرصت¬هایی برای ارتباطات اجتماعی در میان کارکنان.
8- ایجاد فرصت آموزش، یادگیری و توسعه در کارکنان جهت افزایش سطح توانمندی¬های آنها.

منابع :
*کتاب ایمنی و بهداشت محیط کار – دکتر مهرداد بیات | دکتر الناز بیات
*کتاب کار در قرن 21 – روان شناسی صنعتی و سازمانی – فرانک لندی و جفری کانت – ترجمه مسعود بابازاده
* ساعتچی ، محمود( 1381) ، روانشناسی کار، انتشارات نشر ویرایش
* اسفرجانی ، یحیی ( 1348) ، روانشناسی صنعتی ، انتشارات هنر سرای عالی.
* آبراهام . ک . کورمن، ترجمه دکتر حسین شکر کن ، روان شناسی صنعتی و سازمانی، انتشارات رشد.
* قضائی، صمد، بیماریهای ناشی از کار ، انتشارات دانشگاه تهران
* دایره المعارف ایمنی و بهداشت کار، سازمان I.L.O ( سازمان بین المللی کار)، انتشارات و چاپ سازمان فرهنگ و ارشاد اسلامی.
* کلینیک ضربان زندگی – دکتر لایف
مقالات مرتبط :
روان‌شناسی و رشته‌های آن http://www.ravanyar.com
مهم‌ترین مکاتب فکری در روان‌شناسی  http://www.ravanyar.com